Treści zamieszczone  na tej stronie mają pomóc w aktywnym włączeniu w życie instytucji kultury – zwłaszcza bibliotek – osób ze szczególnymi potrzebami:  z niepełnosprawnościami,  neuroróżnorodnych, seniorów, opiekunów małych dzieci, oraz tych, których życie jest tymczasowo utrudnione, bo na przykład złamali nogę. Czyli tak naprawdę dotyczy każdego z nas. Bo jeśli nawet dziś mówimy o sobie, że jesteśmy „w pełni sprawni”, nie wiemy, co przyniesie jutro.

Według Narodowego Spisu Powszechnego z 2021 roku,  14,3% polskiego społeczeństwa stanowiły osoby z oficjalnym orzeczeniem o niepełnosprawności. Około 20% mieszkańców naszego kraju poczuwa się do rozmaitych problemów, które utrudniają im codzienne funkcjonowanie.

Od końca XX wieku coraz częściej diagnozuje się neuroróżnorodność oraz tzw. niewidoczne niepełnosprawności. Przez długi czas osoby, które ich doświadczały nie były uznawane za mające szczególne potrzeby. Równocześnie, dzięki postępowi wiedzy i szybko rozwijającej się technologii, osoby tradycyjnie postrzegane, jako mające różne niepełnosprawności (Głusi, osoby niewidome czy z niepełnosprawnościa ruchową) coraz lepiej funkcjonują. Ci, którzy jeszcze dziesięć lat temu skazani byli na wyobcowanie i samotne siedzenie w domach, dziś, dzięki rozmaitym urządzeniom wspomagającym  podróżują, uczą się, czytają i są gotowi uczestniczyć w codziennych aktywnościach, w tym w wydarzeniach kulturalnych.  Tak więc, pokutujący jeszcze niekiedy podział na osoby z niepełnosprawnościami i osoby bez niepełnosprawności okazuje się coraz bardziej płynny i sztuczny. Wszyscy jesteśmy po prostu ludźmi i powołani jesteśmy do tego, żeby jak najlepiej, pomagając sobie nawzajem przeżyć nasze życie.

We współczesnym  świecie, w którym pozrywane zostały stare więzi społeczne, jednym z najważniejszych elementów integrujących jest kultura. Wydarzenia kulturalne to świetna okazja, by wspólnie z innymi ludźmi przeżyć i coraz bardziej czuć się spełnionym człowiekiem. Dlatego tak ważne jest, by instytucje kultury stały się mocnymi centrami, z których idea inkluzywności promieniuje na całą społeczność.

Wyjście z domu, spotkanie się z innymi, przeżycie czegoś pięknego i interesującego to nie tylko możliwość poprawienia dobrostanu osób ze szczególnymi potrzebami, ich asystentów i opiekunów. To także szansa dla całej społeczności. Różnorodność wszystkich nas wzbogaca. Osoby ze szczególnymi potrzebami wnoszą inne spojrzenie i uświadamiają, że świat można poznawać na różne sposoby i różnymi zmysłami. Wszyscy, którym było dane przeżyć coś wspólnie z osobami określanymi jako „mające szczególne potrzeby”, przyznają, że w tym kontakcie często ci „bez dysfunkcji” byli bardziej obdarowani. Wytrąceni z codziennego pędu, popatrzyli na świat z zupełnie innej perspektywy i na nowo poukładali swoje priorytety. Ale do tego potrzebna jest uważność i poważne, bardziej pogłębione potraktowanie spotkania z drugim człowiekiem.

Biblioteki to najliczniejsze, najbliższe mieszkańców instytucje kultury w Polsce. Według GUS,  2024 roku w polskich wsiach i miastach działało 7541 bibliotek publicznych. Do tego dochodzi około 12 000 coraz aktywniejszych bibliotek szkolnych. Współczesne biblioteki są zwykle nowoczesne i świetnie wyposażone.  To miejsca, w których każdy może i powinien poczuć się bezpiecznie: przychodzi dobrowolnie, korzysta bez stresu i nie jest oceniany. Może więc w pełni rozwinąć swoje możliwości. Jest to świetne miejsce, w którym bez zbędnych obciążeń ludzie mogą poznawać się wzajemnie, przełamywać stereotypy i uczyć empatii. Zwłaszcza, że  bibliotekarze to coraz lepiej wyszkoleni, kreatywni, pełni empatii animatorzy życia kulturalnego swoich społeczności. Dlatego ta strona przeznaczona jest szczególnie dla nich, ale także dla wszystkich pracowników instytucji kultury, którzy chcieliby otworzyć się na nowe doświadczenia i możliwości. W wielu bibliotekach zajęcia skierowane do odbiorców ze szczególnymi potrzebami organizowane są z powodzeniem od lat, więc wiele z podanych tu informacji nie będzie dla części Państwa niczym nowym. Jednak myślę, że zebranie ich w jednym miejscu może okazać się wygodne, skłoni do dyskusji i może pozwoli wygenerować nowe pomysły.

W ciągu ostatnich  20 lat w Polsce  nastąpił przełom w podejściu do potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami. Przyczyniły się do tego: wzrost świadomości, rozwój technologiczny, a więc pojawienie się wielu urządzeń ułatwiających codzienne funkcjonowanie, i wreszcie uregulowania prawne: z ustawą z 2019 roku o zapewnieniu dostępności na czele. W instytucjach pojawili się koordynatorzy dostępności, którzy bardzo poważnie odnoszą się do swojej pracy, a widząc jej efekty, stali się  nie tylko strażnikami zasad, ale też entuzjastami dostępności i uniwersalnego, a więc dostosowanego dla wszystkich projektowania rozwiązań architektonicznych, produktów i usług. Widać bowiem,  że to, co pomaga osobom ze szczególnymi potrzebami: brak progów, windy, czytelne oznaczenia, proste opisy, specjalistyczny sprzęt, czytelna i wygodna w użyciu strona internetowa, ułatwia także życie całej reszcie użytkowników. W wyniku podejmowanych w ostatnich latach inwestycji polskie instytucje kultury, w tym biblioteki, są w sensie technicznym gotowe na przyjęcie osób ze szczególnymi potrzebami. A jeśli niektóre jeszcze nie są, mają tego świadomość i usiłują coś w tym kierunku zmienić. Ułatwają to programy „twarde” (np. Infrastruktura Bibliotek, w ramach Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa), a wymuszają przepisy prawa i formularze wniosków o rozmaite dotacje w „miekkich” programach, których obowiązkowym punktem jest wykazanie się spełnianiem kryterium dostępności. W potocznym rozumieniu słowo „dostępność” bywa jednak nadal  utożsamiane  głównie z dostępnością architektoniczną, komunikacyjną i cyfrową. Ale temat jest znacznie szerszy.

Dostępność architektoniczna i wyposażenie w nowoczesne urządzenia, którymi chwali się wiele instytucji kultury to niewątpliwie krok w dobrą stronę. Czy jednak wystarczy, żeby osoby ze szczególnymi potrzebami zaczęły szturmować ich drzwi? Najpiękniejsza winda nie przyciągnie, jeśli osoba nie będzie zainteresowana tym, co dzieje się  wewnątrz budynku. Decydujące znaczenie ma bowiem dobrze przygotowana, nowoczesna oferta. I nie chodzi tu tylko o to, z czego można skorzystać  i co  można wypożyczyć: książki z dużym drukiem, książki sensoryczne, gry, okulary do wirtualnej rzeczywistości, czytaki, audiobooki… Do tych rzeczy osoby z orzeczeniem o niepełnosprawności często mają dostęp, bez pomocy biblioteki czy innej  instytucji publicznej. Chodzi przede wszystkim o dobrą atmosferę i możliwość miłego i atrakcyjnego spędzenia czasu. Atrakcyjnego, a więc dostosowanego do zainteresowań i możliwości uczestnika. Wydarzenia powinny być tworzone, a w zasadzie współtworzone,  tak, by każdy mógł w ich trakcie poczuć się uszanowany, zainteresowany, kompetentny i miał okazję wykazać się  tym, w czym jest najlepszy. Możemy zapewnić pętlę indukcyjną, a nawet świetnego tłumacza Polskiego Języka Migowego, a Głusi i tak nie przyjdą na spotkanie, którego temat kompletnie ich nie interesuje, bo na przykład dotyczy powieści eksperymentalnej napisanej w języku polskim, który jest dla nich drugim językiem. Jeśli natomiast wcześniej ustalimy z potencjalnymi uczestnikami tematykę spotkania i nazwiska zaproszonych gości, stworzymy wydarzenie atrakcyjne dla osób ze szczególnymi potrzebami, a także całej reszty bibliotecznej społeczności. Bo przecież chodzi o to, żeby kultura łączyła bardzo różne osoby, które w trakcie spotkania mogą wiele się od siebie nauczyć i poszerzyć horyzonty i wyjść ze swoich „baniek”.

Wnioski grantowe, które wszyscy obecnie wypełniają, wymagają precyzyjnego wskazania „grupy docelowej”. Tym sposobem uczestnicy dzieleni są sztywno na grupy etniczne, wiekowe i rodzaje niepełnosprawności. Przy czym podziały skupiają się najczęściej na tym, czego ludzie „nie mogą”, a nie na tym, w czym są bardzo dobrzy. A przecież nie ma powodu, by biblioteczny dyskusyjny klub książkowy podzielony był na sekcję dla widzących i niewidomych. Dziś wszyscy mają dostęp do książek w dowolnej formie, a wielu niewidomych, czytających bardzo dużo za pomocą swoich  smartfonów  podnosi polskie statystyki czytelnictwa. Dlaczego oczytany niewidomy animator nie mógłby być liderem takiego klubu? Wielu Głuchych ma świetną wyobraźnię przestrzenną. Są w stanie poprowadzić ciekawe zajęcia plastyczne, fotograficzne, teatralne czy  gier planszowych dla mieszanego zespołu uczestników. Podobnie jest z seniorami. Wielu z nich to aktywni, wykształceni, doskonale radzący sobie z nowymi technologiami ludzie, jak choćby emerytowani informatycy i elektronicy, którzy od lat dziewięćdziesiątych komputeryzowali Polskę.  Są teraz w najlepszym momencie, by dzielić się z osobami w różnym wieku  swoimi ciekawymi doświadczeniami i wiedzą. A w ramach „zajęć dla seniorów”  wtłacza się ich często w stereotyp bezradnego staruszka, którego trzeba wyciągać z cyfrowego analfabetyzmu. Jakby świadomość zatrzymała się na etapie z początku wieku i nikomu nie przyszło do głowy, że nadciągnęło już nowe pokolenie emerytów o zupełnie innych kwalifikacjach, możliwościach i potrzebach.

Strona zaprojektowana jest tak, by użytkownik jak najłatwiej mógł dotrzeć do potrzebnych mu informacji. Można korzystać z niej w sposób linearny, traktując poszczególne zagadnienia wyodrębnione pod przyciskami menu, jako osobne rozdziały. Można też szybko przemieszczać się pomiędzy tematami, korzystając z hiperlinków.

Zaproponowany wybór i podział treści są efektem długich przemyśleń i wyborów. Jak wiadomo, przyjęcie ograniczeń, by krótko i zwięźle podać informacje, jest dużo trudniejsze niż pozwolenie sobie na długą, skomplikowaną narrację.

Wprowadzjące wiadomości znajdują się w zakładce Supermoce. Czytelnik znajdzie tu podstawową wiedzę na temat osób ze szczególnymi potrzebami, ich problemów i mocnych stron, zwłaszcza w kontekście korzystania z oferty instytucji kultury. Zebrano tutaj także zasady zachowania, które ułatwiają współdziałanie z tymi osobami. W Słowniku znalazł się przegląd słów i określeń, których należy używać tak, by słowo służyło dobrej komunikacji, a nie stygmatyzowało. Dopełnieniem tych informacji są wypowiedzi samorzeczników, przedstawione na filmikach zamieszczonych w zakładce Doświadczenia.

Dla osób, które chcą pogłębić znajomość tematu, przygotowana jest zakładka Lektury. Bibliografia tematu mogłaby oczywiście zawierać kilkaset tytułów, w większości trudnych prac naukowych. Jednak na potrzeby tego przedsięwzięcia, ograniczyłam się do wyboru około dwudziestu książek, które mogą zachęcić i stanowić dobry punkt wyjścia dla dalszych, samodzielnych poszukiwań. Wybór to bardzo subiektywny. Przedstawiam przystępnie napisane książki, które w powszechnej opinii okazały się przełomowe dla rozumienia tematu oraz takie, które w moim odczuciu mogą stanowić dobry punkt wyjścia dla działań prowadzonych w bibliotekach. Dlatego szczególne miejsce przyznałam publikacjom tworzonym lub współtworzonym przez osoby ze szczególnymi potrzebami. Bardzo zależało mi, by obok opracowań popularnonaukowych pojawiły się utwory literackie. W związku z tym spotkają się Państwo z nadreprezentacją książek dotyczących osób neuroróżnorodnych i tworzonych przez samorzeczników należących do tej grupy. Skoro jednak ta tematyka zajmuje tak dużo miejsca w twórczości współczesnych pisarzy, trudno było, w imię sprawiedliwego podziału, eliminować ważne i szeroko dyskutowane książki.

I wreszcie zakładka Pomysły, gdzie zbierane są rozmaite rozwiązania, dotyczące działań bibliotecznych nakierowanych na osoby ze szczególnymi potrzebami. W części Propozycje zebrałam własne sugestie, wynikające z prowadzonych badań. Dobre praktyki to przykłady interesujących działań inkluzywnych realizowanych obecnie w Polsce i za granicą. Pod hasłem Przydatne rozwiąznia umieściłam natomiast przykłady prostych, łatwych do szybkiego wprowadzenia działań, które sprawiają, ze biblioteka staje się bardziej „otwarta”.

Mam nadzieję, że treści i inspiracji prezentowanych w tym miejscu będzie stale przybywać. Bardzo zachęcam Państwa do współtworzenia tego banku pomysłów i zgłaszania własnych propozycji.

Filmowa instrukcja korzystania ze strony

Od trzydziestu lat zajmuję się promocją czytelnictwa. Pracowałam w radiu i w wydawnictwach. Jako właścicielka firmy działającej w sektorze kultury, organizowałam duże wydarzenia i festiwale literackie, ale nigdy nie byłam bibliotekarką. Natomiast współpracowałam z bibliotekarzami i z roku na rok rósł i rośnie mój podziw dla nich i przekonanie o  wielkiej roli bibliotek w życiu mniejszych i większych miejscowości. Mam nawet  test dla prezydentów, burmistrzów i wójtów: „pokaż mi swoją bibliotekę, a powiem ci, kim jesteś”.

W latach 2022/2023, w ramach projektu „Kultura bez barier” miałam przyjemność współpracować z Miejską Biblioteką Publiczną w Rabce-Zdroju przy realizacji przedsięwzięcia Biblioteka otwarta, w ramach którego biblioteka „otworzyła się” na osoby ze szczególnymi potrzebami. To była niezwykła przygoda, która uświadomiła mi jak wiele te osoby mogą wnieść do życia swoich społeczności, jeśli tylko stworzy się im sprzyjające warunki. Pod wpływem tamtych, niezwykle ważnych spotkań i przeżyć zdecydowałam się głębiej wejść w temat oraz odszukać i poznać ludzi dla których podobnie jest on istotny. Efekty poszukiwań i wnioski wynikające ze spotkań zamieściłam na tej stronie internetowej. Mam nadzieję, że  okażą się przydatne i skłonią do przemyśleń, działań i dyskusji. Będę bardzo wdzięczna, jeśli zechcą się Państwo podzielić ze mną swoimi refleksjami.

Dziękuję za pomoc państwu: Beacie Cichy, Arturowi Czesakowi, Dominice Feiglewicz, Krzysztofowi Gackowi, Annie Gąsior, Grzegorzowi Galewskiemu, Neli Grzegorczyk-Dłuciak, Magdalenie Gatlik, Markowi Jakubowskiemu, Piotrowi Koleckiemu,  Danielowi, Monice i Stanisławowi Krajewskim, Katarzynie Kuczek, Wandzie Matras-Mastalerz, Annie Rutkowskiej, Annie Sobolewskiej, Jakubowi Studzińskiemu, Lucynie Zalewskiej, Katarzynie Zawodnik.