Afazja to zaburzenie zdolności mówienia, rozumienia mowy, czytania lub pisania, spowodowane uszkodzeniem mózgu, najczęściej w wyniku udaru, urazu czaszkowo-mózgowego, guza mózgu lub chorób neurodegeneracyjnych. Osoba z afazją wie, co chce powiedzieć, ale ma trudność z przekazaniem tego słowami lub zrozumieniem mowy innych. Afazja nie wpływa na inteligencję – dotyczy tylko funkcji językowych. Może występować w różnym nasileniu i zakresie – od lekkich trudności z dobieraniem słów do całkowitej utraty mowy. Może dotyczyć jednego lub kilku aspektów języka: mówienia, rozumienia, czytania i pisania.

Ageizm  to dyskryminacja ze względu na wiek. Przejawia się miedzy innymi w protekcjonalnym traktowaniu, żartach ze starszego wieku, czy stosowaniu limitów wiekowych w dostępnie do rekrutacji i usług. Istnieje też ageizm kulturowy, który polega na ostentacyjnym kulcie młodości i marginalizowaniu osób starszych w mediach oraz w ramach wydarzeń kulturalnych, zarówno jako odbiorców, jak i występujących.

Asystent osobisty to osoba, która pomaga w codziennym, samodzielnym funkcjonowaniu osoby z niepełnosprawnością – zgodnie z jej wolą, potrzebami i decyzjami, między innymi w:

• przemieszczaniu się (np. w mieście, na uczelni, do lekarza),
• załatwianiu spraw urzędowych i codziennych (zakupy, bank, biblioteka),
• uczestnictwie w wydarzeniach społecznych, kulturalnych czy edukacyjnych.

Nie jest opiekunem ani terapeutą – to towarzysz i pomocnik w niezależnym życiu. W odróżnieniu od opiekuna nie decyduje za osobę z niepełnosprawnością, relacja między nimi ma charakter symetryczny, strony wzajemnie się uzupełniają.

Audiodeskrypcja to werbalny opis treści wizualnych (np. filmu, spektaklu, obrazu), przekazywany osobie niewidomej lub słabowidzącej za pomocą słów, aby umożliwić jej pełniejsze odbieranie dzieła.

Audyzm – to uprzedzenie i system nierównego traktowania osób Głuchych i słabosłyszących oparty na przekonaniu, że „słyszenie i mówienie” są lepsze od innych form komunikacji, np. języka migowego.

Czarnodruk to termin używany głównie w edukacji i biblioterapii osób z dysfunkcją wzroku. Oznacza on zwykły tekst drukowany czarną czcionką na białym tle,w odróżnieniu od:

• pisma Braille’a (dla osób całkowicie niewidomych),
• druku powiększonego (dla osób słabowidzących),
• alternatywnych form zapisu (audio, dotykowych, cyfrowych).

Dziadurzenie (inaczej gerontomowa, ang. elderspeak) to protekcjonalny sposób komunikacji z osobami starszymi, przypominający mowę do małych dzieci. Termin wywodzi się z polskiego słowa „dziadek” (lub „dziadunio”), zestawionego z „-urzenie” przypominającego „bajdurzenie” i zawierającego elementy tzw. mowy kierowanej do dzieci. Charakteryzuje się zdrobnieniami („spacerek”, „obiadek”), uproszczonym, pozornie łagodnym językiem, bezosobowymi pytaniami („jak się dziś czujemy?”) oraz nieuzasadnionym spowolnieniem mowy. Choć często stosowane nieświadomie i z dobrych intencji, dziadurzenie obniża godność, poczucie kompetencji oraz autonomię seniorów, sprzyja izolacji i frustracji. Aby go unikać, warto używać neutralnych form grzecznościowych, mówić jasno i pozwolić starszym decydować o sobie. (www.dziadurzenie.org)

Implant to sztuczny element wprowadzony do organizmu człowieka, który ma zastępować lub wspierać naturalne tkanki czy narządy. Na przykład implant ślimakowy, wykorzystywany w przypadku osób z niepełnosprawnością słuchu, omija uszkodzone części ucha i stymuluje bezpośrednio nerw słuchowy. Trwają intensywne prace nad implantami  dla osób niewidomych. To nowoczesne urządzenia medyczne, które częściowo przywracają możliwość postrzegania wzrokowego poprzez sztuczną stymulację układu wzrokowego, dzięki czemu sygnał przekazywany jest bezpośrednio do mózgu.

Język migowy (odwrotność: język foniczny) to naturalny język wizualno-przestrzenny, którym posługują się osoby głuche i słabosłyszące. Opiera się na gestach rąk, mimice twarzy i ruchach ciała, które przekazują znaczenia, gramatykę i emocje. Każdy kraj ma własny język migowy, np. Polski Język Migowy (PJM), amerykański ASL czy brytyjski BSL. W Polsce funkcjonują również System Językowo-Migowy (SJM), który odwzorowuje język polski, oraz migany polski, czyli połączenie polszczyzny z elementami PJM. Język migowy ma własną kulturę, normy i zasady, tworząc bogatą społeczność Głuchych.

Komunikacja alternatywna (AAC) to zestaw metod i narzędzi wspierających osoby z zaburzeniami mowy, umożliwiający im wyrażanie myśli i potrzeb zamiast lub obok komunikacji werbalnej.

Główne formy:

• piktogramy, obrazki, tablice komunikacyjne, gesty.
• aplikacje na tablety/komputery, generatory mowy, interfejsy oko–komputer.
• znaki wspomagające (Makaton, PCS), język migowy.
• alternatywne systemy pisma, symbole (np. Bliss, Widgit).

Stosuje się ją u osób z autyzmem, afazją, porażeniem mózgowym, po udarach czy z opóźnieniem mowy, podnosząc ich autonomię i zmniejszając frustrację.

Koordynator dostępności to osoba wyznaczona do wdrażania i monitorowania dostępności dla osób ze szczególnymi potrzebami: architektonicznej, informacyjno-komunikacyjnej i cyfrowej. Wspiera też indywidualnych interesantów w dostępie do usług, przygotowuje i koordynuje plan działań na rzecz dostępności oraz monitoruje jego realizację. Kontakt do niego jest podawany do publicznej wiadomości.

Książka do słuchania (audiobook, e-book) to forma książki odczytanej na głos przez lektora, syntezator głosu lub zespół aktorów i udostępnionej w formie dźwiękowej. Jest przeznaczona dla wszystkich, ale szczególnie cenna dla osób niewidomych i słabowidzących. Czytelnicy tych książek mają niezwykle wyćwiczony słuch i są w stanie bardzo przyspieszyć tempo odtwarzania książki, co umożliwia im naprawdę szybkie czytanie. Książki można odtwarzać za pomocą komputera, czytaka, albo zwykłego smartfonu.

Książka dotykowa to specjalny rodzaj publikacji, skierowany głównie do dzieci, w której treści są odbierane przede wszystkim za pomocą dotyku. Zawiera wypukłe grafiki, faktury i kształty możliwe do rozpoznania palcami. Angażuje głównie zmysł dotyku, ale często także słuch i zapach Może być wydrukowana specjalną technologią (np. druk 3D, termoformowanie) lub wykonana ręcznie z tkanin, papieru ściernego, filcu, sznurka, plastiku, guzików – zasadnicze znaczenie ma tu faktura.

Książka sensoryczna to książka, której zadaniem jest stymulowanie wielu zmysłów naraz: dotyku, wzroku, słuchu, a czasem nawet węchu czy smaku. Może zawierać:

• elementy dotykowe (jak w książce dotykowej),
• dźwiękowe (szeleszczące, piszczące, z wszytymi grzechotkami),
• wizualne (kontrasty, ruchome elementy),
• zapachowe (np. nasączone zapachem stronice).

Książka w alfabecie Braille’a to publikacja zapisana pismem dotykowym, stworzonym dla osób niewidomych i słabowidzących, opracowanym przez Louisa Braille’a w XIX wieku. Umożliwia ona czytanie za pomocą opuszków palców, dzięki specjalnemu systemowi wypukłych punktów. Alfabet Braille’ składa się z komórek brajlowskich – każda zawiera 6 punktów ułożonych w 2 kolumnach po 3 punkty. Różne kombinacje punktów tworzą litery, cyfry, znaki interpunkcyjne i symbole matematyczne. Jest to forma zapisu (nie „język Braille’a”) – odpowiada strukturze danego języka (np. języka polskiego, angielskiego itd.).

Książka z dużą czcionką to publikacja drukowana specjalnie z myślą o osobach, które mają trudności z czytaniem standardowego druku – najczęściej są to osoby starsze, niedowidzące lub z innymi problemami wzrokowymi. Charakteryzuje się większym rozmiarem czcionki, uproszczonym krojem pisma (czcionka bezszeryfowa), kontrastem, szerokimi odstępami między wierszami i akapitami.

Neuroróżnorodność to pojęcie opisujące naturalną różnorodność sposobów funkcjonowania ludzkiego mózgu. Oznacza, że różnice neurologiczne – takie jak autyzm, ADHD, dysleksja czy zespół Tourette’a – nie są zaburzeniami do wyleczenia, lecz różnymi formami ludzkiego doświadczenia i rozwoju. Osoby neuronietypowe nie wymagają „leczenia” ze swojej inności, lecz potrzebują akceptacji, równego traktowania i wsparcia w środowisku społecznym, edukacyjnym i zawodowym.

Opieka wytchnieniowa to forma czasowego wsparcia dla osób, które na co dzień opiekują się bliskimi z niepełnosprawnościami, przewlekłą chorobą lub niesamodzielnością (np. dzieckiem z niepełnosprawnością, seniorem, osobą z chorobą neurologiczną). Jej celem jest odciążenie opiekuna i zapewnienie mu chwili odpoczynku (tzw. „wytchnienia”).

Osoba głucha, Głuchy (odwrotność: osoba słysząca) to człowiek, który nie słyszy wcale lub ma bardzo poważny ubytek słuchu, uniemożliwiający odbieranie dźwięków w sposób wystarczający do naturalnej komunikacji słownej. Głuchota może być wrodzona lub nabyta na skutek choroby, urazu czy starzenia. Głuchy w sensie kulturowym to osoba identyfikująca się z kulturą Głuchych, dla której język migowy jest naturalnym językiem i podstawą tożsamości. Społeczność Głuchych tworzy własne tradycje, wartości i sposób komunikacji, budując odrębny, bogaty świat kulturowy. Język narodowy jest dla takich osób drugim językiem.

Osoba słabosłysząca to człowiek z częściowym ubytkiem słuchu, który utrudnia odbieranie dźwięków, ale nie wyklucza ich całkowicie. Potrzebuje dostosowań, by swobodnie komunikować się i funkcjonować społecznie.

Osoba późnogłucha to ktoś, kto stracił słuch po opanowaniu mowy, najczęściej w wieku dorosłym. Komunikuje się głównie językiem fonicznym, często czyta z ust i korzysta z aparatów lub implantów. Potrzebuje wsparcia w dostępie do informacji i komunikacji.

Osoba neuroróżnorodna (odwrotność: osoba neurotypowa) to osoba, której funkcjonowanie neurologiczne i poznawcze odbiega od tzw. normy neurologicznej (neurotypowości), czyli od tego, jak przeciętnie funkcjonuje większość ludzi w społeczeństwie. Nie oznacza to choroby, lecz inny sposób postrzegania, przetwarzania informacji, uczenia się i reagowania. Do osób neuroróżnorodnych zalicza się:

• Osoby w spektrum autyzmu (ASD)
• Osoby z ADHD
• Osoby z dysleksją, dyskalkulią, dysgrafią
• Osoby z zespołem Tourette’a
• Osoby wysoko wrażliwe (HSP)

Inny sposób funkcjonowania ich mózgu nie wymaga „naprawy”, ale zrozumienia i dostosowania otoczenia – np. w edukacji, pracy, kulturze czy bibliotece.

Osoba ze szczególnymi potrzebami to każdy, kto ze względu na stan zdrowia, wiek, sytuację życiową lub społeczną potrzebuje dodatkowego wsparcia, udogodnień lub dostosowań, aby móc w pełni uczestniczyć w życiu społecznym. Dotyczy to osób z niepełnosprawnościami fizycznymi, sensorycznymi, intelektualnymi, ale także seniorów, którzy z wiekiem mogą mieć ograniczenia ruchowe czy zdrowotne, oraz opiekunów małych dzieci, którzy potrzebują miejsc do przewijania, karmienia czy bezpiecznej przestrzeni. Celem jest zapewnienie równego dostępu i komfortu wszystkim.

Osoba z małym dzieckiem to określenie jest bardziej inkluzywne niż „matka z małym dzieckiem”, ponieważ uwzględnia różnorodność ról opiekuńczych i nie ogranicza się wyłącznie do matek. Z takiego sformułowania mogą identyfikować się ojcowie, dziadkowie, opiekunowie prawni, rodzice adopcyjni, rodzice zastępczy czy inne osoby sprawujące opiekę nad dzieckiem — niezależnie od płci, pokrewieństwa czy modelu rodziny. Dzięki temu język jest neutralny, szanuje różne sytuacje rodzinne i nie wyklucza nikogo, kto pełni funkcję opiekuńczą.

Osoba z niepełnosprawnością,  ale nie: niepełnosprawny, kaleka, inwalida (odwrotność: osoba (aktualnie) bez niepełnosprawności, bez dysfunkcji, pełnosprawna, sprawna). Współczesne zalecenia językowe i etyczne w Polsce i na świecie preferują określenie: „osoba z niepełnosprawnością”, ponieważ w ten sposób oddziela się tożsamość od niepełnosprawności, która jest jedną z cech, ale nie definiuje osoby. Określenie „niepełnosprawny” redukuje tożsamość człowieka do jego niepełnosprawności. „Inwalida” i „kaleka” to określenia stygmatyzujące, których dziś nie używamy.

Osoba z niepełnosprawnością intelektualną to osoba z zaburzeniem rozwoju i funkcjonowania umysłowego, co wiąże się z ograniczeniami w zakresie umiejętności adaptacyjnych (np. porozumiewania się, samodzielności, funkcjonowania społecznego). Jej stopień może być lekki, umiarkowany, znaczny lub głęboki. Niepełnosprawność intelektualna nie jest chorobą, lecz trwałą cechą rozwojową, która wymaga odpowiedniego wsparcia edukacyjnego, rehabilitacyjnego i społecznego. Najczęściej spotykanym przykładem niepełnosprawności intelektualnej jest zespół Downa, którego przyczyną jest obecność dodatkowego (trzeciego) chromosomu 21. Dzięki postępowi wiedzy i coraz lepszemu wsparciu osoby z zespołem Downa mogą rozwijać się, uczyć i funkcjonować w społeczeństwie.

Osoba z niepełnosprawnością sprzężoną to osoba, u której występują co najmniej dwie różne niepełnosprawności jednocześnie, np. niepełnosprawność ruchowa i intelektualna albo wzrokowa i słuchowa. Ich współwystępowanie sprawia, że potrzeby tej osoby są bardziej złożone, a wsparcie wymaga indywidualnego podejścia i odpowiedniego dostosowania środowiska.

Osoba z niepełnosprawnością wzroku (odwrotność: osoba z pełną ostrością wzroku) to człowiek, którego zdolność widzenia jest znacznie ograniczona lub całkowicie utracona na skutek wrodzonych wad, chorób, urazów lub procesów starzenia. Może to obejmować osoby niewidome, które nie postrzegają światła, oraz słabowidzące, które mimo pomocy optycznych mają trudności w wykonywaniu codziennych czynności.

Osoba niewidoma (odwrotność: osoba widząca) jest całkowicie lub w znacznym stopniu pozbawiona wzroku. Nie pobiera za jego pomocą informacji ze świata zewnętrznego – polega przede wszystkim na słuchu i dotyku. Nie widzi od urodzenia lub straciła wzrok przed piątym rokiem życia – kiedy nie zdążyła rozwinąć się pamięć wzrokowa.

Osoba ociemniała to ktoś, kto stracił wzrok w wyniku choroby lub urazu mechanicznego po 5. roku życia. Dlaczego przyjęto akurat taką granicę wieku? Ponieważ jest to czas, w którym człowiek pamięta już obrazy wzrokowe i zapamiętuje, jak wyglądają przedmioty wokół niego. Osobą ociemniałą można stać się na każdym etapie swojego życia.

Osoba słabowidząca to taka, która pomimo szkieł korekcyjnych ma trudności z wykonywaniem czynności dnia codziennego. W niektórych przypadkach może jednak poprawić jakość widzenia, używając np. pomocy optycznych, takich jak lupy czy lunety, albo stosując odpowiednie światło, kontrast czy wielkość czcionki na ekranie komputera.

Partycypacja to udział, współuczestnictwo w czymś – najczęściej w podejmowaniu decyzji, działaniach społecznych, kulturalnych czy politycznych. Partycypacja w kulturze to aktywny udział odbiorców w tworzeniu i współtworzeniu wydarzeń kulturalnych.

Projektowanie uniwersalne to takie projektowanie przestrzeni, produktów i usług, które sprawia, ze są one dostępne i użyteczne dla wszystkich ludzi, niezależnie od wieku, sprawności czy ograniczeń zdrowotnych.

Pudełko sensoryczne to pojemnik wypełniony materiałami o różnych właściwościach, który służy do swobodnej zabawy i stymulacji zmysłów (dotyk, zapach, dźwięk, kolor). Wspiera rozwój motoryki małej, koncentracji, języka i samoregulacji – szczególnie u młodszych dzieci, ale sprawdza się też w pracy z osobami w spektrum autyzmu czy z nadwrażliwościami sensorycznymi.

Samorzecznik (w odróżnieniu od rzecznika, który reprezentuje innych) to osoba, która we własnym imieniu mówi o swoich potrzebach i prawach, podejmuje działania, by je realizować, oraz współdecyduje o rozwiązaniach w sprawach, które bezpośrednio jej dotyczą, np. w obszarze niepełnosprawności, zdrowia, edukacji czy usług publicznych.

Senior to osoba znajdująca się w późnym okresie życia, zwykle po osiągnięciu wieku emerytalnego. Według definicji Organizacji Narodów Zjednoczonych seniorzy to osoby mające co najmniej 60 lat. W polskim systemie prawa emerytalnego uznawanym wiekiem seniora najczęściej jest 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Starzenie się wiąże się z naturalnym spadkiem sprawności fizycznej i zdrowotnej. Jednak współcześnie wielu seniorów, mimo wieku angażuje się społecznie, kulturalnie czy edukacyjnie, korzysta z zajęć, warsztatów, podróżuje i rozwija pasje. Tacy seniorzy są często liderami lokalnych społeczności i przykładem, że aktywność w starszym wieku sprzyja zdrowiu, samodzielności i wysokiej jakości życia.

GUS, Ministerstwo Rodziny oraz WHO klasyfikują seniorów jako osoby w wieku:

• 60–74 lata – „młodszy senior” (ang. young old),
• 75–89 lat – „starszy senior” (old old),
• 90+ lat – „najstarsi seniorzy” (oldest old).

Stimy (od ang. stims, stimming) to powtarzalne ruchy, dźwięki albo czynności służące samoregulacji układu nerwowego. Pomagają obniżyć napięcie, poradzić sobie z nadmiarem bodźców, skupić się albo wyrazić radość. Występują m.in. u osób w spektrum autyzmu, ADHD, zespole Tourette’a, ale też u osób neurotypowych (np. bawienie się długopisem, obgryzanie paznokci). To narzędzie samopomocy organizmu. Zamiast je tłumić, lepiej zapewnić warunki i zamienniki (np. piłki sensoryczne), by były bezpieczne i skuteczne.

Szkoła integracyjna to placówka edukacyjna, w której uczą się wspólnie dzieci pełnosprawne i dzieci z niepełnosprawnościami lub specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE). Głównym celem szkoły integracyjnej jest zapewnienie równego dostępu do nauki, wspieranie rozwoju społecznego i emocjonalnego oraz kształtowanie postaw otwartości i empatii.

Szkoła ogólnodostępna (masowa) instytucja edukacyjna przeznaczona dla uczniów bez orzeczeń o niepełnosprawności, realizująca standardową podstawę programową bez specjalnych dostosowań.

Szkoła specjalna to placówka edukacyjna przeznaczona dla dzieci i młodzieży, które ze względu na rodzaj i stopień niepełnosprawności lub zaburzeń rozwojowych potrzebują specjalnie dostosowanego programu nauczania, metod pracy, pomocy dydaktycznych i warunków organizacyjnych.

Do szkół specjalnych uczęszczają dzieci i młodzież z:

• niepełnosprawnością intelektualną
• autyzmem
• niepełnosprawnością ruchową, wzrokową lub słuchową,
• złożonymi niepełnosprawnościami (sprzężonymi),
• zaburzeniami emocjonalnymi i psychicznymi,
• chorobami przewlekłymi utrudniającymi funkcjonowanie w szkole ogólnodostępnej.

W szkole dla dzieci niewidomych (lub słabowidzących) uczniowie realizują taką samą podstawę programową jak w szkołach ogólnodostępnych (z materiałów dla nich dostosowanych), a także uczą się specjalistycznych umiejętności, które pomagają im funkcjonować samodzielnie, mimo braku wzroku (nauka pisma Braille’a, orientacji przestrzennej, korzystanie z technologii wspomagających: komputerów, smartfonów, czytników)

Dzieci uczące się w szkole dla Głuchych (z głębokim niedosłuchem lub całkowitą utratą słuchu) realizują tę samą podstawę programową, co dzieci w szkołach ogólnodostępnych, ale w warunkach dostosowanych do ich potrzeb komunikacyjnych i sensorycznych. Oprócz przedmiotów ogólnych uczą się także języka migowego, czytania z ust, języka polskiego jako drugiego języka i funkcjonowania w świecie słyszących.

Tyflologia dział pedagogiki specjalnej zajmujący się problematyką osób niewidomych i słabowidzących, obejmujący ich edukację, wychowanie, rehabilitację oraz zagadnienia techniczne i społeczne związane z funkcjonowaniem osób z dysfunkcją wzroku. W Polsce rozwój tyflologii był ściśle związany z działalnością Zakładu dla Niewidomych w Laskach i koncentrował się wokół tamtejszej biblioteki.

Visual Vernacular (VV) – to wywodząca się z kultury Głuchych technika performatywna: „filmowe” opowiadanie historii wyłącznie obrazem ciała, twarzy i rąk, łączące ikoniczne elementy języka migowego, pantomimę oraz środki znane z kina (cięcia, zbliżenia, zmiany perspektywy). Używana w teatrze, poezji i storytellingu; spopularyzowana m.in. przez Bernarda Bragga.