Rudiger Braun: Siedem zmysłów. Jak je zrozumieć i wykorzystać, by lepiej żyć

Tłum. Magdalena Jatowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2021

Iwona Haberny: Biblioteka: od dostępności do integracji. Jak przejść tę drogę i dlaczego warto

Rocznik Biblioteki Kraków 2023, link do artykułu znajduje się pod tym linkiem:

Opowieść o realizacji przedsięwzięcia „Biblioteka otwarta” w ramach projektu „Kultura bez barier” w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Rabce-Zdroju. Krok po kroku opisane są poszukiwania najlepszych pomysłów, dotyczących przystosowania oferty bibliotecznej dla osób z niepełnosprawnościami, oraz proces ich wdrażania. Realizatorzy cały czas wsłuchiwali się w głosy ekspertów-praktyków i osób z niepełnosprawnościami, dzięki czemu przedsięwzięcie okazało się fascynującą przygodą badawczą, a ostatecznie przyjęte rozwiązania znacznie różniły się od tego, co zaplanowano w chwili rozpoczęcia działań, na podstawie własnej wiedzy i przekonań. Być może ten przykład uczenia się w praktyce  podziała inspirująco także na inne biblioteki i zachęci do realizacji podobnych przedsięwzięć.

Susan Magsamen, Ivy Ross: Mózg pod wpływem sztuki. Jak sztuka nas zmienia

Tłum. Magdalena Nikiforuk, Wydawnictwo Ścieżki Mocy, Warszawa 2023

Model dostępnej kultury

Wydawnictwo stworzone w ramach Projektu Kultura bez barier, realizowanego w latach 2021 – 2023 przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Fundację Kultury bez Barier oraz Kubia Centrum Kompetencji

PDF do opracowania dostępny jest pod tym linkiem.

Podstawowe wydawnictwo, dotyczące wdrażania modelu dostępności w instytucjach kultury. Pokazuje kolejne kroki, jakie podjąć musi instytucja, by wdrożenie było skuteczne. Osią, wokół której ogniskują się działania jest podróż odbiorcy ze szczególnymi potrzebami – od pozyskania informacji o ofercie, poprzez drogę do instytucji, udział w wydarzeniu, powrót do domu i ewaluację. Działanie modelu zostało sprawdzone przez 164 instytucje biorące udział w projekcie. Najciekawsze 22 realizacje przedstawione zostały w publikacji, jako przykłady dobrych praktyk.

Pasjonaci, kreatorzy, twórcy. Ludzie niepełnosprawni jako artyści, sportowcy, animatorzy mediów, red. Elżbieta Zakrzewska-Menterys i Jakub Niedbalski

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2016

Sześć artykułów na temat kulturalnej, medialnej i sportowej aktywności osób z niepełnosprawnościami. Książka zawiera wyniki interesujących badań oraz bogatą bibliografię i odesłania do przydatnych  stron internetowych. Wprawdzie w ciągu dziesięciu lat od daty wydania, wiele opisywanych faktów uległo zmianie (na dobre), jednak warto zajrzeć do książki w poszukiwaniu inspiracji.

Oliver Sacks: Antropolog na Marsie, Oko umysłu, Usłyszeć głos, Wdzięczność i inne

Wydawnictwo Zysk i S-ka, wiele wydań

Przegląd

Krzysztof J. Szmidt: Kreatywność na 33 sposoby. Odkryj swój twórczy potencjał

Onepress/Helion, Gliwice 2023

Świetnie napisana, zilustrowana ciekawymi, trafnie dobranymi fotografiami i przekonującymi przykładami z życia książka na temat kreatywności. Może być inspiracją dla własnego rozwoju, ale także cenną pomocą do opracowywania bibliotecznych zajęć rozwijających kreatywność uczestników. Autor, profesor Uniwersytetu Łódzkiego jest nie tylko jednym z najwybitniejszych w Polsce znawców tematu, ale także utalentowanym pisarzem, który potrafi zarażać czytelników swoją pasją naukową. Pokazuje czym jest kreatywność i jak można się jej nauczyć. Lektura tej książki z pewnością zachęci do zapoznania się z innymi jego inspirującymi publikacjami (np. „ABC kreatywności” w dwóch tomach, Difin, Warszawa 2010 i 2019; „Trening kreatywności. Podręcznik dla pedagogów, psychologów i trenerów grupowych”, Helion, Gliwice 2023).

Donna Henderson, Sarah Wayland, Jamell White: Czy to autyzm? Przewodnik dla specjalistów i osób zainteresowanych spektrum autyzmu

Tłum. Agnieszka Jarosz, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2025

Znakomita, świetnie napisana  książka, w przystępny sposób przedstawiająca wyniki najnowszych badań. Rzetelna wiedza, poparta ogromną bibliografią łączy się tu z praktyką kliniczną. A wszystko to uzupełnione wypowiedziami ponad stu neuroróżnorodnych osób, które szczerze  opowiadają o swoich doświadczeniach. Książka rozprawia się z wieloma stereotypami, rzetelnie opowiada o problemach, z jakimi mierzą się osoby w spektrum, a równocześnie podkreśla ich mocne strony.

Uta Firth: Autyzm

tłum. Joanna Witkowska, redakcja naukowa Eleonora Bielawska-Batorowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2023, Seria Oxford University Press „Krótkie wprowadzenie”

Niewielka książeczka, w której rzetelnie i przystępnie podana jest aktualna wiedza na temat autyzmu,  jego przyczyn i objawów. Autorka pisze o tym, co dotąd udało się nauce ustalić, o kierunkach aktualnie prowadzonych badań, a także o tym, co nadal pozostaje niewiadomą. Swoim zainteresowaniem obejmuje zarówno osoby wysokofunkcjonujące, jak i te, którym autyzm uniemożliwia samodzielne życie.

Ewa Furgał: Dziewczyna w spektrum

Biała plama, Warszawa 2022

Osobista, a zarazem bardzo rzeczowa książka na temat życia, zdiagnozowanej w dorosłym wieku,  wysokofunkcjonującej kobiety w spektrum autyzmu. To poruszająca  opowieść o nieprzystosowaniu i poszukiwaniu własnej tożsamości, w sytuacji, gdy nikt, włącznie z  samą bohaterką nie potrafił znaleźć przyczyn cierpienia i nieprzystosowania. Autorka  jest założycielką i prezeską Fundacji Dziewczyny w Spektrum.

Temple Grandin, Richard Panek: Mózg autystyczny: Podróż w głąb niezwykłych umysłów

Copernicus Center Press, Kraków 2021

Książka najsłynniejszej na świecie autystycznej kobiety, Temple Grandin, o której życiu nakręcono film, z Claire Danes w roli głównej, a sławny neurolog Oliver Sacks poświęcił jej esej w swojej głośnej książce „Antropolog na Marsie” (tłum. Aleksander Radomski, Zysk i S-ka, Poznań 1999). To wybitna naukowczyni, autorytet w dziedzinie humanitarnej hodowli zwierząt, a zarazem osoba ze zdiagnozowanym spektrum autyzmu. Swoje naukowe zainteresowania autorka kieruje także w stronę własnego neurotypu, poddając swój mózg badaniom z wykorzystaniem najnowszego sprzętu i na bieżąco śledząc literaturę naukową, która usiłuje wyjaśnić czym jest autyzm. Jej książki to jedno z najważniejszych współcześnie źródeł wiedzy o autyzmie.

Jacek Hołub: Wszystko mam bardziej. Życie w spektrum autyzmu.

Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2024

Reporterska książka o osobach w spektrum autyzmu. Autor wsłuchuje się w ich opowieści i pokazuje, że każdy człowiek, zwłaszcza ten, którego trudniej nam zrozumieć, to inny świat, z własnymi pragnieniami i marzeniami. Poznajemy osoby wysokofunkcjonujące, zdiagnozowane w dorosłym wieku i takie, które nie są w stanie same poradzić sobie w życiu. Głos zabierają także najbliżsi, opowiadając o swoich codziennych zmaganiach, którym towarzyszą oceny i nieproszone rady otoczenia. Po lekturze, czytelnik dobrze się zastanowi, zanim zacznie komuś podobnych rad udzielać. Osoby, które zainteresuje książka mogą sięgnąć po inne pozycje tego autora: „Niegrzeczne. Historie dzieci z ADHD, autyzmem i zespołem Aspergera” (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022) czy „Żeby umarło przede mną. Opowieści matek niepełnosprawnych dzieci” (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021).

Eliza Kącka: Wczoraj byłaś zła na zielono

Wydawnictwo Karakter, Kraków 2024

Mocna proza poetycka o miłości, akceptacji oraz próbie (i niemożności) zrozumienia drugiego człowieka. W książce ani raz nie pada słowo „autyzm”. Autorka przywołuje jedynie, nasycone kolorem i emocjami, wybrane momenty z życia matki i córki, w których obie kobiety są całkowicie zdane na siebie. A w tle, niczym chór, słyszymy  ludzi, którzy „wiedzą lepiej”, chętnie oceniają i udzielają wykluczających się rad. Książka zdobyła nagrodę główną i nagrodę czytelników Nike 2025.

Dorota Kotas: Cukry

Wydawnictwo Cyranka, Warszawa 2021

Powieść, której bohaterką jest osoba w spektrum autyzmu. Wchodzimy „w jej głowę” i z jej perspektywy oglądamy świat i przeżywamy trudne relacje z najbliższymi. Za swoją pierwszą książkę „Pustostany” autorka otrzymała Nagrodę Literacką Gdynia, Nagrodę Conrada i nominację do Nagrody im. Witolda Gombrowicza. Jest członkinią Rady Fundacji Dziewczyny w Spektrum.

Kasia Mazur: Zamaskowana. Z pamiętnika autystki

 Kultura Gniewu, Warszawa 2024

Komiks – pamiętnik z życia osoby w spektrum autyzmu. To bardzo osobista opowieść graficzna o własnych przeżyciach i postrzeganiu świata, dzięki której empatyczny czytelnik ma szansę choć częściowo zrozumieć osoby, które odczuwają inaczej. A w wielu rysunkach i dialogach odnajdzie sceny świetnie znane z własnego życia, które warto na nowo przemyśleć i zinterpretować.

Monika Szubrycht: Za dobrze się maskowałam. Rozmowy o doświadczeniach kobiet w spektrum autyzmu

Copernicus Center Press, Kraków 2025

Trzynaście wywiadów z kobietami, u których w dorosłym wieku zdiagnozowano spektrum autyzmu. Do niedawna autyzm traktowano jako neurotyp spotykany głównie u mężczyzn. „Grzeczne” dziewczynki uczyły się, najczęściej wielkim kosztem, oczekiwanych  zachowań i  dzięki temu spektrum „maskowane” było u nich przez wiele lat. Autorka książki zebrała bardzo różne, ale zawsze poruszające opowieści, dzięki którym, przynajmniej w pewnym stopniu, jesteśmy w stanie poznać i zrozumieć kobiety neuronietypowe, dla których diagnoza okazywała się szokiem, ale i wyzwoleniem .

Anna Sobolewska: Cela

WAB, Warszawa 2002/2025

Przełomowa, pierwsza tego typu w Polsce, mądra i poruszająca książka o życiu Celi – dziewczynki z zespołem Downa – i jej rodziny: o mierzeniu się z wyzwaniami, nauce samodzielności, edukacji, problemach i ograniczeniach, ale też pasjach, talentach i wspólnych radościach. „Cela” była nominowana do Nagrody Nike 2003. Jesienią 2025 w wydawnictwie W.A.B. ukaże się nowe, poszerzone i uaktualnione wydanie książki. Dzięki nowemu wydaniu możemy towarzyszyć Celi i innym osobom z zespołem Downa w dorosłym życiu. Możemy również dowiedzieć się, na ile zmiany, które zaszły w ciągu ostatnich 20 lat wobec osób ze szczególnymi potrzebami, faktycznie wpływają na życie tych osób i ich rodzin.

Elżbieta Zakrzewska-Menterys: Upośledzeni umysłowo. Poza granicami człowieczeństwa

Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010

Marek Kalbarczyk: Epilogi przywracające nadzieję. Wspomnienie o profesorze Witoldzie Kondrackim i Jego świecie

Trzecie Oko, Warszawa 2020

Książka o profesorze Witoldzie Kondrackim – genialnym niewidomym matematyku i fizyku, związanym z Instytutem Matematycznym PAN. Wzrok stracił w trakcie eksperymentu chemicznego w wieku 14 lat. Mimo to ukończył studia na Uniwersytecie Warszawskim, obronił doktorat i habilitację. Drugą, obok nauki, pasją Witolda Kondrackiego były podróże, zwłaszcza do Azji Południowej. Nie tylko sam podróżował, ale też organizował i prowadził wyjazdy dla innych. W 2011 r. zorganizował wyprawę do Indii dla osób niewidomych i poruszających się na wózkach. Jego biografia przeczy wszystkim stereotypom na temat osób z niepełnosprawnościami. Pokazuje, że mogą być nie tylko wybitnie zdolne, ale także sprawcze, rozwijające swoje zainteresowania i zarażające nimi innych.

Katarzyna Lubas: Przewodnik dla małych i dużych wielbicieli dobranocek

Wydawnictwo Trzecie Oko, Warszawa

Książka wydana w równoczesnie piśmie Braille’a i w czarnodruku, z tyflografikami, dzięki czemu świetnie nadaje się do zajęć integracyjnych, w których osoby widzące uczestniczą razem z niewidomymi. Ten konkretny tytuł  – przewodnik po rzeszowskim Muzeum Dobranocek  – świetnie sprawdzi sie wśród dzieci.  Natomiast podczas zajęć dla dorosłych można skorzystać z wydanych w ten sam sposób przewodników, np.: Macieja Kłopotowskiego: „Podlasie na wyciągnięcie ręki. Przewodnik turystyczny dla osób niewidomych i słabowidzących” czy z dwutomowego wydawnictwa”Cuda natury. Dotykowy atlas przyrodniczy”.

Marcin Ryszka, Jakub Białek: Nie widzę przeszkód

SQN, Kraków 2021

Co chciałbyś wiedzieć o życiu niewidomego, ale boisz się zapytać? Autor – sportowiec i dziennikarz, a przy tym osoba niewidoma – bardzo otwarcie i bez patosu opowiada o swojej codzienności, dzięki czemu można zrozumieć, z jakimi sytuacjami mierzą się niewidomi. To wciągająca, często podszyta humorem opowieść, z której, na marginesie ciekawej narracji,  można się dowiedzieć: jak zaproponować osobie niewidomej pomoc, jak prowadzić bez skrępowania rozmowę, jak opisać drogę czy przestrzeń, czego nie robić, by kogoś nie stawiać w niezręcznej sytuacji. Po lekturze czytelnik inaczej spojrzy na własne miasto i instytucje publiczne – zauważy brak kontrastu na schodach, nieczytelne przyciski, ciche komunikaty głosowe – i szybciej wpadnie na pomysł, co można poprawić w domu, w pracy czy w bibliotece. To wiedza praktyczna i bardzo uniwersalna: starzejemy się, miewamy kontuzje, z czasem każdy z nas potrzebuje bardziej dostępnego świata. Ryszka daje narzędzia, dzięki którym łatwiej pomagać, mniej się krępować w kontakcie i po prostu lepiej żyć z osobami niewidomymi.

Jadwiga Stańczakowa: Ślepak

Wydawnictwo Znak, Kraków 2022

Niepublikowane wcześniej zapiski Jadwigi Stańczakowej (1919-1996), ociemniałej poetki i dziennikarki, przyjaciółki Mirona Białoszewskiego, wieloletniej redaktorki pisma dla niewidomych „Pochodnia”. Znajdziemy tu wspomnienia z ucieczki z warszawskiego getta, ale także zapiski na temat stopniowego tracenia wzroku, nauki alfabetu Braille’a, wystukiwania wierszy na maszynie do pisania z oznaczonymi klawiszami, czy wreszcie fascynacji magnetofonem, który w erze przedkomputerowej umożliwiał nagrywanie i przesłuchiwanie własnych utworów. Wszystko to bardzo dobre literacko, z zachowaniem dystansu i poczuciem humoru wobec rozmaitych sytuacji życiowych, z jakimi spotykają się niewidomi. Ci, których zafascynuje Jadwiga Stańczakowa, mogą sięgnąć po wydany ostatnio tom „Poezje i prozinki” zawierający jej wiersze i prozę poetycką (Marginesy, Warszawa 2024).

Anna Goc: Głusza

Wydawnictwo Dowody, Warszawa 2022

Nagrodzony w 2024 roku Nagrodą im. Ryszarda Kapuścińskiego, szeroko dyskutowany reportaż.  Miał wielkie znaczenie, jeśli chodzi o uświadomienie przeciętnemu Polakowi sytuacji Głuchych – na świecie i w naszym kraju.  Dzięki tej książce wiele osób dowiedziało się o bogatej kulturze Głuchych, Polskim Języku Migowym, o często okrutnych eksperymentach pedagogicznych, którym w najlepszej wierze poddawano w szkołach głuche dzieci, i o tym, że dla Głuchego język polski jest drugim językiem, którego trzeba się uczyć, jak obcego. Po lekturze, czytelnik uświadamia sobie, że tak pozornie drobna sprawa, jak zmiana peronu, z którego odjeżdża pociąg, może być dla kogoś, kto nie słyszy głosowych komunikatów stacyjnych, poważnym problemem.

Głusi mają głos

Link do pobrania pliku PDF znajduje się tutaj.

Niezniszczalny. Anna Matusiak rozmawia z Łukaszem Krasoniem

Wielka Litera, Warszawa 2025

Mocny wywiad z politykiem, aktualnym pełnomocnikiem rządu do spraw osób niepełnosprawnych, mówcą motywacyjnym, mężczyzną, ojcem. Z jednej strony to świetna książka motywacyjna, która pokazuje jak przekraczając własne ograniczenia prowadzić istotne, „szybkie”, ciekawe życie. Z drugiej, bardzo szczera opowieść o życiu z postępującym zanikiem mięśni, gdy najprostsze czynności, jak choćby odgonienie bzyczącego komara, stają się problemem. A równocześnie to wielka pochwała dobrych stron ludzkiej natury: empatii i solidarności, które osoba z niepełnosprawnością jest w stanie w swoim otoczeniu wyzwolić.

Arthur C. Brooks: Odkrywanie nowej mocy. W poszukiwaniu spełnienia, harmonii i celu w drugim rozdziale życia. 

Tłum.: Paulina Makolus-Krasa, Sensus/Helion S.A. 2024

Praktyczny, napisany w bardzo amerykańskim stylu, przewodnik po tym, jak zamienić „kryzys wieku średniego” w czas wzrostu. Autor pokazuje, jak przesunąć uwagę z wyścigu osiągnięć na relacje, sens i służbę innym, jak mądrze wykorzystać „skrystalizowaną” mądrość wieku dojrzałego, zamiast ścigać się z młodszymi od siebie na sprawność, giętkość i innowacje. To książka optymistyczna i  motywująca, choć momentami upraszczająca sprawy. Idealna do wykorzystania w ramach  klubów dyskusyjnych i spotkań w bibliotekach: daje język do rozmowy, inspiruje do przygotowania osobistych planów i proponuje proste rozwiązania, które można wprowadzić od razu w życie.

Douwe Draaisma: Fabryka nostalgii. O fenomenie pamięci wieku dojrzałego

tłum. Ewa Jusewicz-Kalter, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2010

Oparta na rzetelnej wiedzy naukowej, a zarazem przystępnie napisana książka o tym jak działa pamięć, zwłaszcza w dorosłości i starości. Autor pisze o pamięci zapachu i smaku (efekt Prousta), o tym, dlaczego najlepiej pamiętamy młodość, o złudzeniach pamięci i o tym, jak wspomnienia budują tożsamość. Draaisma, profesor historii psychologii, łączy naukę z literaturą i przykładami z życia, dzięki czemu jego książka świetnie się sprawdza jako punkt  wyjścia do rozmowy o fenomenie pamięci i zapominania.

Magdalena Grzebałkowska, Ewa Winnicka: Jak się starzeć bez godności

Agora, Warszawa 2025

Ta książka to kij w mrowisko, albo inaczej: manifest nowego pokolenia seniorek, które lubią książki, podróże i dobre wino, a nie chcą szydełkować, wyszywać makram i zajmować się wnukami. Przerażają je beżowe żakiety, buty ortopedyczne i usztywnione gazetą berety. Chciałyby być kolorowymi ikonami mody, choć równocześnie nie bardzo pociąga je odchudzanie, medycyna estetyczna i sportowy, zdrowy styl życia. Pod lekką pełną humoru formą, czają się istotne pytania o aspiracje i oczekiwania oraz o miejsce dojrzałych kobiet w kultywującym młodość społeczeństwie.

Margaret Mead: Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego

tłum. Jacek Hołówka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000

Klasyczna książka o przekazywaniu kultury i wartości pomiędzy pokoleniami (podział na kultury postfiguratywne, kofiguratywne i prefiguratywne). Mimo, że pół wieku minęło od jej pierwszego wydania zachowuje aktualność i inspiruje, zwłaszcza współcześnie, gdy młodsi są bardziej technologicznie kompetentni objaśniają świat starszym. Czy istnieje szansa na dialog między pokoleniami? Jak go budować?

Joanna Pogorzelska: Wiecznie młodzi czyli pokolenie mocy

Nova Res, Gdynia 2020

Dwanaście wywiadów z bardzo różnymi ludźmi, którzy mimo dojrzałego wieku żyją pełnią życia, są twórczy i czują się potrzebni. Skąd bierze się ich aktywność i siła? Czego możemy się od nich nauczyć? Jak przez całe życie przygotowywać się do pięknej starości?

Anda Rottenberg: Schyłek. Dziennik 2019-2022

Osnova, Warszawa 2024

Dzięki książce możemy towarzyszyć autorce – jednej z najciekawszych postaci polskiej sztuki – w dramatycznym dla świata czasie: od pożaru katedry Notre Dame, poprzez epidemię Covid aż do wybuchu pełnoskalowej wojny w Ukrainie. Mimo pandemicznych ograniczeń, jej opisywane w dzienniku życie towarzyskie i artystyczne jest nadal bardzo aktywne, pełne podróży oraz wielkich i małych, ale zawsze istotnych spotkań. Jednak najbardziej poruszający  jest tu motyw życiowych podsumowań i odwaga mierzenia się z ograniczeniami, jakie narzuca starzejące się ciało. Książka może stanowić znakomity punkt wyjścia do bibliotecznych rozmów o twórczym życiu i o dzielnym mierzeniu się z przeciwnościami i stratą.

Ewa Woydyłło: Żal po stracie. Lekcje akceptacji

Wydawnictwo Literackie, Kraków 2020

Wyważone i mądre książki tej autorki (m.in. na temat szczęścia, czy bycia rodzicem dorosłych dzieci) doskonale sprawdzają się jako indywidualna lektura i punkt wyjścia do bibliotecznych rozmów. Proponowana książka porusza trudny temat utraty: drugiego człowieka, pracy, zdrowia, pozycji społecznej. Ewa Woydyłło pokazuje, jak sobie poradzić w takich przełomowych chwilach, nie użalać się nad sobą, nie wejść w rolę ofiary, ale wybaczyć, zaakceptować i otworzyć nowy rozdział w życiu.